Czym jest catfishing i jak nie dać się oszukać w sieci?

Catfishing – oszustwo XXI wieku, którego ofiarą padają kobiety i mężczyźni z każdego pokolenia, dowolnej narodowości. Spektakularne intrygi internetowe, zwłaszcza o podłożu matrymonialnym, dorobiły się ekranizacji w postaci filmów i programów dokumentalnych dostępnych m.in. na MTV i Netflixie. Catfishing stał się także podstawą filmów fabularnych. Na poziomie teoretycznym szokuje i intryguje. Z punktu widzenia praktyki nikt nie chciałby paść jego ofiarą. Czym dokładnie jest, z czego wynika i jak go rozpoznać, aby uchronić się przed oszustwem? Już tłumaczę!

Co to jest catfishing?

Catfishing to wyjątkowy przypadek udawania innej osoby przez internet. Czasem opiera się na kradzieży cudzej tożsamości i podszywaniu się pod tę osobę, czasem zaś catfish kradnie wyłącznie czyjeś zdjęcia, a całą resztę tożsamości zmyśla. Catfishing wyróżnia się tym, że po pierwsze wymyślona tożsamość zazwyczaj jest rozbudowana, a po drugie relacja z oszukiwaną osobą – o ile kłamstwo nie zostanie wykryte – trwa długo. Misterna intryga ma służyć przekonaniu ofiary catfishingu co do prawdziwości wymyślonej tożsamości i zrealizowaniu celu lub celów oszusta. Catfishing najczęściej spotykany jest: w social media, na portalach randkowych, w komunikatorach internetowych.

Termin catfishing został spopularyzowany przez producenta telewizyjnego Neva Schulmana, który sam padł ofiarą tego rodzaju oszustwa. Na podstawie jego historii w 2010 roku powstał film dokumentalny „Catfish”. W 2012 roku, dzięki pozytywnemu odbiorowi dokumentu, Schulman został prowadzącym programu „Catfish: The TV Show” realizowanego przez stację MTV, w którym wzięto na tapet historie catfishingu widzów. Każdy odcinek poświęcony został rozwikłaniu jednej intrygi. Program trwa do dziś i cieszy się w Ameryce ogromną popularnością.

Samo słowo catfish zaś oznacza suma. We wspomnianym wyżej filmie dokumentalnym mąż oszustki, która weszła w relację romantyczną z Schulmanem, opowiedział historię transportu dorszy i sumów. Kiedy dorsze były eksportowane za granicę same, po drodze umierały i nie nadawały się do spożycia. Jednak kiedy wpuściło się między nie sumy, musiały mieć się na baczności i pozostawały żywe. Analogicznie oszust (catfish) sprawia, że wszyscy dookoła mają się na baczności, a ich życie staje się interesujące.

a photorealistic photograph of a Hacker wearing a hoodie in front of his laptop working „Romance Scam” on the screen in a senegalese internet cafe at night. The atmosphere is low key and mysterious –ar 3:2 –stylize 250 Job ID: c66b97a7-4cbc-486a-a03c-1181266c90d9

Jak rozpoznać catfishing?

W dobie powszechnego internetu i nawiązywania znajomości online łatwo paść ofiarą catfishingu. W końcu część osób, które poznaje się w social media, na forach czy czatach, wcale nie musi być tym, za kogo się podaje. Warto zatem zwracać uwagę na szczegóły, które są powszechnymi elementami catfishingu.

  • Podejrzany profil w social media – w tym brak lokalnych przyjaciół i członków rodziny, za to dużo znajomych z odległych krajów, brak informacji pozwalających zweryfikować rozmówcę w innych serwisach internetowych.
  • Bardzo atrakcyjny profil w social media – i odwrotnie: czujność powinna wzbudzać również niecodzienna atrakcyjność stylu życia rozmówcy, np. idealny wygląd, zdjęcia z drogich podróży, ekstrawagancki styl życia.
  • Specyficzne zdjęcia w social media – albo bardzo mało, albo bardzo dużo, ale żadnych z oznaczonymi znajomymi, których tożsamość dałoby się zweryfikować. (Uwaga: czasem catfishe tworzą nie tylko swój profil, ale także kilka profilów osób znajomych, aby w ten sposób uwiarygodnić swoją tożsamość. Dlatego nie wystarczy sprawdzić, czy dana osoba wchodzi w interakcję z innymi. Trzeba również upewnić się, że owe pozostałe osoby wyglądają wiarygodnie).
  • Nadzwyczajne elementy tożsamości – rozmówca ma nietypowy zawód, np. pracuje dla służb specjalnych lub jest popularnym aktorem piszącym z Tobą z prywatnego konta, albo wykonuje obowiązki zawodowe w podejrzanych miejscach lub późnych godzinach; jednocześnie te szczegóły sprawiają, że nigdy nie może porozmawiać z Tobą przez telefon ani wideoczat.
  • Czerwone flagi w rozmowie – informacje podawane przez rozmówcę są niespójne lub wręcz wykluczają się nawzajem, część z opowiadanych przez niego historii jest tak niecodzienna, że aż niedorzeczna, osoba ta pisze w dziwny sposób (może używać translatora), zgadza się ze wszystkim, co mówisz, sprawiając wrażenie Twojej pokrewnej duszy.
  • Szybki rozkwit uczuć ze strony rozmówcy – po niedługim czasie wyznaje, że coś do Ciebie czuje, ponadto bardziej angażuje się w relację niż Ty, poświęca Ci podejrzanie dużo czasu.
  • Brak możliwości rozmawiania przez wideoczat – rozmówca ma zepsutą kamerkę lub nie ma telefonu ani laptopa z kamerką, co w dzisiejszych czasach jest niespotykane.
  • Odmowa wysłania aktualnych zdjęć – osoba ta nie chce wysłać fotografii wykonanych w ostatnim okresie albo konkretnego zdjęcia, np. z widelcem w dłoni, co stanowiłoby dowód, iż zrobiła to zdjęcie teraz, na Twoją prośbę.
  • Dziwny głos przez telefon – rozmówca mówi szeptem, ma głos niedopasowany do płci lub wieku, wydaje się nie znać dobrze języka, mowa brzmi robotycznie; zwróć też uwagę na fakty i historie, czy te podawane przez telefon zgadzają się z tymi opisywanymi podczas rozmów online.
  • Prośba o… cokolwiek – zwłaszcza pieniądze lub materiały o charakterze seksualnym, a także nadanie lub odebranie paczki o nieznanej zawartości, podanie danych typu PESEL czy numer karty kredytowej, zarejestrowanie się w jakimś serwisie, kliknięcie podejrzanego linku; nie ulegaj nawet prośbie przeniesienia się na inny kanał komunikacji, np. z social media na SMS-y.
Oszust z laptopem, piszący wiadomości

Jakie są motywy catfishingu?

Chociaż catfishing zawsze jest niewłaściwy i naraża oszukiwaną osobę na szkodę – chociażby emocjonalną – jego motywy nie w każdym przypadku wypływają ze złej woli catfisha i chęci wyrządzenia komuś krzywdy. Jak wynika z odcinków programu „Catfish: The TV Show” czy też dokumentu „Sportowe opowieści: Dziewczyna, która nie istniała”, do internetowych oszustw często dochodzi w wyniku poczucia samotności i niezrozumienia, nierzadko połączonych z brakiem pewności siebie i dużymi kompleksami. Catfish czuje się osamotniony, a jednocześnie niewystarczający, np. zbyt brzydki lub za mało ciekawy, by zainteresować kogoś prawdziwym sobą. Z tego powodu tworzy w sieci nową tożsamość i to za jej pomocą wchodzi w relację z innym człowiekiem lub nawet wieloma ludźmi. Chociaż nie wyłudza od nich danych ani pieniędzy, nadal jest to krzywda – oszukiwane osoby angażują się uczuciowo, często zakochują, poświęcają dużo czasu relacji, która okazuje się kłamstwem. Jak pokazuje „Catfish: The TV Show” czy film dokumentalny „Sweet Bobby: Koszmarne oszustwo” z 2024 roku, nieświadome oszustwa osoby potrafią poświęcać relacji romantycznej, czasem też seksualnej, długie lata!

Powyższe informacje nie oznaczają jednak, że wobec każdego catfisha można wykrzesać dozę współczucia. Wiele oszustów internetowych ma na celu wyłącznie wyłudzenie pieniędzy. Nawiązanie relacji romantycznej – lub przynajmniej przyjacielskiej – służy przywiązaniu emocjonalnemu ofiary i w efekcie skłonieniu jej do pomagania finansowego catfishowi, który nagle albo stracił pracę, albo zachorował i potrzebuje leczenia, albo cokolwiek innego. Oczywiście prawdziwym powodem jest to, że oszust uczynił sobie z catfishingu pomysł na zarobek – główny bądź dodatkowy.

Warto pamiętać, że czasami w parze z wyłudzaniem pieniędzy idzie szantaż. Catfish może wykorzystać przekazane mu informacje bądź wysłane zdjęcia i filmy, aby skłonić oszukiwaną osobę do przelania pieniędzy, jeśli ta nie chce wesprzeć go finansowo z własnej woli. Realizacja gróźb szantażysty może skutkować poważnymi konsekwencjami w życiu szantażowanego. Poufne informacje mogą doprowadzić do utraty wizerunku, rozbicia rodziny, utraty pracy i innych negatywnych wydarzeń.

Niekiedy motyw catfishingu jest osobisty, dlatego ofiarą catfisha pada konkretna osoba, nie zaś dowolna poznana w sieci. Świetny przykład stanowi testowanie partnera za sprawą stworzonej tożsamości, zazwyczaj atrakcyjnej, wpisującej się w gust partnera. Oszust sprawdza, czy jego ukochana osoba nawiąże potajemną relację bądź dopuści się zdrady. Czasem catfish testuje, czy jego partner wyjawi nieistniejącej osobie z sieci więcej niż jemu na żywo. Innym, groźniejszym motywem osobistym catfishingu jest chęć dokonania zemsty. W lżejszym przypadku catfish ze zranionymi uczuciami rozkochuje oszukiwaną osobę w nieistniejącym człowieku, aby się na niej odegrać. W cięższym przypadku może chodzić o wyłudzenie kompromitujących materiałów i następnie zrujnowanie jej życia, np. poprzez wysłanie ich do rodziny lub pracodawcy ofiary.

I wreszcie powodami mogą być zamiłowanie do poczucia władzy, czerpanie przyjemności z nękania kogoś, a nawet nuda lub zakład ze znajomymi. Brzmi to okrutnie, ale niestety niektórzy oszuści dopuszczają się catfishingu wyłącznie w celu dostarczenia sobie rozrywki. Zabawa cudzymi uczuciami sprawia im satysfakcję. W programie „Catfish: The TV Show” zdarzają się przypadki catfishów, którzy wyłącznie dla zabawy utrzymują romantyczne relacje z dziesiątkami bądź nawet setkami osób!

Jak nie dać się nabrać na catfishing?

Unikanie wchodzenia w bliskie relacje przez internet nie jest właściwym remedium na catfishing. Gdyby nie możliwość poznawania ludzi przez internet, dziś nie miałabym wspaniałego narzeczonego ani przyjaciół, których kocham. Nie twierdzę, że każdy powinien nawiązywać znajomości w sieci, jednak zdaję sobie sprawę z istnienia osób, które – tak jak ja – po prostu preferują ten sposób poznawania ludzi. Dla nich mam kilka rad:

  1. Bądź ostrożny wobec osób, które odezwały się do Ciebie same. Nie jest to reguła, ponieważ sprawny catfish może tak pokierować interakcją, że to Ty odezwiesz się do niego pierwszy. Możesz też trafić na catfisha zupełnym przypadkiem, mimo iż to nie na Ciebie polował. Miej się na baczności, gdy nowy rozmówca angażuje się w relację bardziej niż Ty, szybko deklaruje uczucia i poświęca Ci podejrzanie dużo uwagi.
  2. Porządnie sprawdź profil osoby, z którą chcesz nawiązać bliską znajomość. Kogo ma w znajomych? Czy są to osoby z tego samego miasta, czy w większości z Indii i Afryki? Czy ma oznaczonych znajomych na zdjęciach? Czy znajomi są wiarygodni, a może ich profile wyglądają jak niedawno założone? Jakie zdjęcia publikuje? Pobierz kilka i zweryfikuj poprzez Reverse Image Search, czyli usługę Google’a pozwalającą na sprawdzenie źródła obrazka. Może się okazać, że zdjęcia Twojego rozmówcy tak naprawdę pochodzą z profilu popularnego zagranicznego influencera.
  3. W krótkim czasie od poznania naciskaj na kontakt inny niż internetowy. Najlepsze jest spotkanie w cztery oczy, ale jeśli mieszkacie daleko od siebie i nie możecie zobaczyć się na żywo, zaproponuj rozmowy telefoniczne (weryfikacja głosu) i wideoczaty (weryfikacja wyglądu i głosu). Nie zadowalaj się jedną rozmową. W dobie deepfake’ów – skądinąd polecam swój artykuł: Deepfake – czym jest i jak go rozpoznać? – nie jest żadnym problemem, by catfish wykonał jakieś wideo i puścił je w pętli podczas rozmowy z Tobą. Zwłaszcza jeśli obraz jest złej jakości, a głos robotyczny, możesz podejrzewać oszustwo.
  4. Poszukaj informacji o nowym znajomym w internecie. Powinieneś znaleźć cokolwiek – inne konta w social media, dane firmowe, informacje ze stron szkół, klubów sportowych bądź innych miejsc związanych z działalnością czy zainteresowaniami tej osoby.
Znak ostrzegawczy dotyczący catfishingu, osoba udająca atrakcyjną osobę

Czy catfishing jest legalny?

Prawo nie zawsze nadąża za rzeczywistością, zwłaszcza internetową. Tak niestety jest w przypadku catfishingu, który jako osobne zjawisko nie został ujęty w prawie i nie jest karalny. Karalne są wyłącznie kradzież tożsamości, próby wyłudzenia pieniędzy i oczywiście zrealizowane wyłudzenia, nękanie i prześladowanie ofiary, szantaż.

Niestety sąd nie zawsze ma podstawy, by wszcząć postępowanie, a policja nie zawsze chętnie przyjmuje zgłoszenia. Dla przykładu: jeśli catfish stworzył tożsamość na bazie obrazków wygenerowanych przez AI, wymyślonego imienia i nazwiska oraz innych zmyślonych danych, a bliska relacja, w którą wszedł z ofiarą, nie miała na celu wyłudzenia pieniędzy, trudno mówić o jakimkolwiek przestępstwie. Może i ofiara zmarnowała długie lata na emocjonalne angażowanie się w związek z nieistniejącym człowiekiem, lecz nie można za to ukarać catfisha. Naganność moralna czynu nie idzie w tym wypadku w parze z nielegalnością.

Przeszkodami w rozliczeniu prawnym catfisha z jego postępowania mogą być także: niemożność ustalenia prawdziwej tożsamości oszusta (np. w wyniku maskowania IP czy usunięcia wszystkich kont), zamieszkiwanie za granicą przy braku współpracy międzynarodowej, korzystanie z konta bankowego zarejestrowanego w innym kraju. Oczywiście zawsze warto podjąć walkę o sprawiedliwość, jednak przede wszystkim należy wiedzieć i pamiętać o zagrożeniu oraz mieć się na baczności.

Napisz komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *